1. Kwestie związane z odpowiedzialnością majątkową pracownika są uregulowane w treści Kodeksu pracy i są związane z brzmieniem norm ustawowych.
2. Ustawa rozdziela zasady odpowiedzialności w zależności od tego, czy pracownik miał formalnie powierzone przez pracodawcę mienie (art. 124-127 k.p.), czy też nie (art. 114-122 k.p.).
Różnica jest taka, że w przypadku:
- powierzenia mienia pracownik odpowiada za wszelkie szkody, jakie poniósł pracodawca,
- niepowierzenia mienia i odpowiedzialności ogólnej – tylko do wysokości rzeczywistej straty.
3. Zgodnie z treścią art. 124 § 1 pkt 2 k.p. pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu. Na tych samych zasadach można przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną kilku pracowników za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się.
Podstawą łącznego powierzenia mienia jest umowa o współodpowiedzialności materialnej, zawarta na piśmie przez pracowników z pracodawcą. Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność materialną odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednakże w razie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody (art. 125 k.p.)
Pracownik ponosi odpowiedzialność materialną na podstawie przepisów o zaostrzonym rygorze tylko w przypadku, gdy wyraził zgodę na ponoszenie odpowiedzialności tego rodzaju i gdy mienie zostało mu powierzone prawidłowo. Podpisanie przez pracownika oświadczenia o ponoszeniu omawianej odpowiedzialności ma tylko znaczenie dowodowe. Pracownik nie ponosi tej odpowiedzialności, jeżeli nie powierzono mu prawidłowo mienia w warunkach umożliwiających dopilnowanie go – i odwrotnie, ponosi ją mimo braku tego oświadczenia, gdy mienie zostało prawidłowo powierzone i pracodawca stworzył odpowiednie warunki do jego strzeżenia.
Zgoda pracownika na ponoszenie odpowiedzialności materialnej na podstawie art. 124 k.p. może wynikać zarówno wprost, jak i pośrednio z uzgodnienia rodzaju pracy w umowie o pracę. Konieczne jest jedynie, by zgoda ta została przez pracownika wyrażona na tyle wyraźnie, by nie budziła wątpliwości (wyrok Sądu Najwyższego z 24 czerwca 2009 r., II PK 286/08, LEX nr 521924).
Wyraźny, a nie dorozumiany, brak zgody na odpowiedzialność majątkową oznacza oczywiście brak odpowiedzialności za szkodę, o której mowa w art. 124 k.p. Nie oznacza jednak braku odpowiedzialności na podstawie art. 114-122 k.p. Różnica jest taka, że w pierwszym przypadku pracownik odpowiada za wszelkie szkody, jakie poniósł pracodawca, zaś w drugim przypadku tylko do wysokości rzeczywistej straty.
Dyrektor instytucji w zasadzie nie może ukarać pracownika odmawiającego wyrażenia zgody na odpowiedzialność majątkową, ani w inny sposób obciążać odpowiedzialnością (tzn. bez wystąpienia szkody w mieniu). Jednak pracownik musi się liczyć z tym, że jeżeli charakter jego pracy związany jest z koniecznością pracy na narzędziach, za które nie chce przyjąć odpowiedzialności (np. pracownik fizyki, chemii czy informatyki), to może być to w pewnych sytuacjach przyjęte jako jeden z dodatkowych argumentów w ocenie przydatności pracownika do pracy.
4. Jak zauważono powyżej, pracowniczy obowiązek rozliczenia się z mienia dotyczy wyłącznie mienia przekazanego do powierzenia w trybie art. 124 § 1 k.p. „Powierzenie” w języku potocznym to: „polecenie czegoś czyjejś opiece”, “danie czegoś komuś w zaufaniu do dyspozycji, na przechowanie” (Słownik języka polskiego…, t. II, s. 868). Różnica między powierzeniem mienia a oddaniem mienia w posiadanie pracownikowi polega na tym, że z powierzeniem mienia, w przeciwieństwie do oddania mienia pracownikowi do dyspozycji, łączy się zawsze obowiązek jego zwrotu lub wyliczenia się.
W rezultacie za przedmioty oddane pracownikowi do dyspozycji będzie on odpowiadał na ogólnych zasadach za uchybienie powszechnemu obowiązkowi dbałości o mienie pracodawcy (” za szkodę wyrządzoną pracodawcy”), zaś za rzeczy powierzone – według reguł zaostrzonych (“za szkodę powstałą w powierzonym mieniu”). Powierzenie mienia jest to więc termin o swoistym znaczeniu prawnym (i prawniczym), obejmujący swą treścią przekazanie pracownikowi do dyspozycji mienia pracodawcy z obowiązkiem jego zwrotu lub wyliczenia się.
Tak więc po pierwsze należy zwrócić uwagę, że powierzeniu mogą podlegać tylko przedmioty mogące być przedmiotem wyliczenia lub zwrotu. Muszą być to więc przedmioty oznaczone indywidualnie, co do tożsamości. W związku z tym muszą podlegać inwentaryzacji.
Powierzenie musi nastąpić protokolarnie i dotyczyć takich przedmiotów, które są zabezpieczone przed kradzieżą, a dostęp do nich ograniczony wyłącznie dla osób uprawnionych, bądź pod ich nadzorem. Tego typu wymogi są nieodzowne dla prawidłowego powierzenia.
Pracownik może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z niezależnych od niego przyczyn. Pracownik może między innymi wykazać, iż pracodawca nie zapewnił warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Przykładowo, podporządkowanie pracownika kierownictwu nieuczciwego przełożonego może być kwalifikowane jako niezapewnienie przez pracodawcę warunków umożliwiających należyte zabezpieczenie powierzonego mienia (podobnie: wyrok Sądu Najwyższego z 17 grudnia 2001 r., I PKN 748/00, OSNP 2003/24/591).
Z tego względu instrument powierzenia powinien być stosowany w sytuacjach wyjątkowych, które rzeczywiście wymagają zaostrzonej odpowiedzialności pracownika i nie mieszczą się w ramach odpowiedzialności na zasadach ogólnych. I tak przykładowo można wskazać, że powierzeniu może podlegać pracownia komputerowa pod warunkiem, że jest ona właściwie zabezpieczona, a dostęp do niej będzie miał wyłącznie zobowiązany pracownik. Powierzeniu mogą podlegać również oznaczone co do tożsamości instrumenty czy urządzenia specjalistyczne (rzutniki, laptopy, mikroskopy) – ale również pod warunkiem, że wraz z odpowiedzialnością pracownika łączy się zagwarantowanie właściwego bezpieczeństwa przechowywania tychże przedmiotów.
Pracodawcy często zapominają o tym, że należy prawidłowo przekazać mienie, aby prawidłowo było zwrócone. Prawidłowe powierzenie może nastąpić np. na podstawie inwentaryzacji powierzonych składników mienia, przeprowadzonej w obecności pracownika zakładu, któremu się je powierza. Wtedy pracownik będzie wiedział jakie mienie zostaje mu przekazane i ile ma elementów. Pracodawca zaś będzie mógł w przyszłości sprawdzić czy pracownik zwrócił wszystkie przekazane mu składniki mienia. Potwierdzeniem przekazania mienia może być jakiś dokument np. deklaracja podpisana przez pracownika.
5. Jeżeli nie nastąpiło formalne powierzenie mienia (w formie pisemnej) pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach niniejszego rozdziału (Art. 114 k.p.).
Tylko w sytuacji, jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości (art. 122 k.p.).
Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda (art. 115 k.p.)
Dodać należy, że na podstawie art. 116 k.p. to pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody.
Sporządził Krzysztof Lisowski
